ถ้ำโบสถ์
     สมมติให้ถ้ำนี้เป็นโบสถ์ของวัดถ้ำสุมะโน ใช้ในการสวดปาฏิโมกข์ และพิธีกรรมต่างๆของพระสงฆ์

ถ้ำหอฉันบรรจบ
     ใช้เป็นที่ไหว้พระสวดมนต์ และชาวบ้านนำอาหารมาถวายพระ และเป็นที่ฉันข้าวของพระ

ถ้ำโรงธรรม
     ใช้เป็นที่ปฏิบัติธรรมสวดมนต์ไหว้พระ ทำวัตรเช้า-เย็น และใช้เป็นที่ประกอบพิธีต่างๆซึ่งถ้ำนี้สวยงามมากกว้างขวางสามารถบรรจุคนได้ประมาณ ๑,๕๐๐ คน

ถ้ำกัมมัฏฐานอรทัย
     ใช้เป็นห้องปฏิบัติธรรม ฝึกสมาธิ นั่งกัมมัฏฐาน ภายใน ถ้ำนี้ก็สวยงามมาก เพราะมีหินงอกหินย้อยสวยงาม มีแท่นหินสีขาวด้านหลังมีที่พิงเหมือนบัลลังก์นั่ง มีหินสีขาวแวววาวคล้ายเพชร

ถ้ำพุทธบัณฑิต
     ท่านพระครูสมุห์ศิริ ปณฺฑิโต เจ้าอาวาสวัดอมราวราราม กทม. มาช่วยพัฒนา แล้วนำญาติโยมมาซื้อที่ดินหน้าถ้ำพุทธบัณฑิตถึง ถ้ำน้ำลอดมีเนื้อที่ประมาณ ๘ ไร่ถวายวัดถ้ำสุมะโน

ถ้ำน้ำลอด
     เป็นหนึ่งในเจ็ดถ้ำบริวารที่ได้รับการพัฒนาแล้ว ภายในถ้ำพระประธานเป็นพระพุทธรูปปางไสยาสน์องค์ใหญ่ มีความยาวประมาณ ๕ วา สร้างขึ้นในปี พ.ศ.๒๕๐๑ ถ้ำน้ำลอด เป็นสถานที่ปฏิบัติธรรมของพุทธบริษัทที่มีความเลื่อมใส ในช่วงเวลานั้นมีประวัติความเป็นมาที่น่าสนใจและมีเรื่องราวที่สัมพันธ์สอดคล้องกับถ้ำสุมะโน ดังคำบอกเล่าของท่านพระครูโกวิทธรรมสาร หรือพระอธิการกลาย โกวิโท เจ้าคณะอำเภอรัตภูมิ และเจ้าอาวาสวัดห้วยหลาด พ.ศ.๒๕๐๒-ปัจจุบัน ซึ่งเป็นผู้หนึ่งที่ได้ร่วมสร้างพระพุทธรูปองค์ดังกล่าว ท่านพระครูโกวิทได้เล่าว่า ในสมัยที่ท่านพระอาจารย์ขาว ตังสะวังโส ดำรงตำแหน่งเจ้าอาวาสวัดห้วยหลาด องค์ที่ ๓ นั้น พ.ศ.๒๔๙๔-๒๔๙๘ ได้มีหลวงปู่สีมั่น เทพอินโท มาประทับทรง ได้ปรารภการสร้างบารมีธรรม โดยอาศัยท่านอาจารย์ขาว หลวงปู่สีมั่น ได้บอกท่านขาว ท่านเจียร มณีรักษ์ และท่านกลาย พร้อมทั้งลูกศิษย์ ออกธุดงค์เผยแผ่ธรรมไปทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือ (ทิศพายัพ) ของวัด

     ในปี พ.ศ.๒๕๐๑ คณะสงฆ์ได้เดินออกธุดงค์ไปทางจังหวัดพัทลุง ตำบลท่ามิหรำ คณะอุบาสก-อุบาสิกา นำโดย โยมเต็กลี่ (นายบำรุง ลิ่มชัยพฤกษ์) นายกเทศมนตรีเมืองพัทลุงในขณะนั้น เกิดความเลื่อมใสได้กราบเรียนคณะธุดงค์เดินทางไปชมธรรมชาติที่สวยงาม ซึ่งอยู่ทางทิศเหนือของถ้ำน้ำใต้บ่อ ท่านกลายได้เดินทางไปพักที่วัดอินทราวาส (วัดลำใน) การเที่ยวชมธรรมชาติในครั้งนั้น ได้พบถ้ำน้ำลอด ซึ่งเป็นที่พอจะบำเพ็ญสมณธรรมได้ แต่หน้าถ้ำทางเข้าเป็นป่ายาง หนทางการเข้าออกในครั้งนั้นจึงมีความลำบากพอสมควร แต่ก็ด้วยบารมีธรรม โยมบำรุง ลิ่มชัยพฤกษ์ เป็นคหบดี มีฐานะดีในพัทลุงสมัยนั้น และโยมปิกเป็นภรรยาและโยมลั่นซึ่งเป็นญาติสนิท ได้ร่วมกันช่วยเหลือท่านอาจารย์ขาว และคณะติดตาม ทำการพัฒนาสถานที่เต็มกำลังสามารถ ได้ออกทุนทรัพย์ หาไม้มาปูพื้น สร้างที่พักบริเวณหน้าพระนอนในปัจจุบัน โยมลั่นรับเป็นธุระผู้จัดอาหารถวายพระ และพระก็ออกบิณฑบาตโปรดญาติโยมในละแวกน้ำใต้บ่อนาวง